Roggel - 21 februari 2023 - ’s Morgens vroeg met een beetje wind is het de laatste tijd nog ijzig koud, ’s nachts vriest het makkelijk tot min vijf graden Celsius. Maar als het zonnetje zich laat zien, dan halen we alweer de tien graden. Zo ook nu, lopende over de Leudalse heide. Naar beneden kijkend of er wat interessants te bespeuren valt tussen de heide, valt me steeds op dat het zand hier anders is dan aan zee. Hier is het voor mijn gevoel veel fijner dan daar.
Zoals ik als eens eerder verteld heb is het Zuiden en Zuidoosten van Nederland bedekt met een behoorlijke laag dekzand.
Ons Leudal is gevormd tijdens de laatste IJstijd die huishield zo tussen 10.000 en 120.000 jaar geleden. Destijds was er geen Noordzee en IJsselmeer. Nee, daar lag een grote zandvlakte. Met een P&O Ferry van Duinkerken naar Dover, Rotterdam naar Hull of vanaf Hoek van Holland naar Harwich waren niet nodig. Ook de Shuttle door de Eurotunnel had geen toegevoegde waarde. Nee, je kon als je dit zou willen, lekker met paard en wagen naar Engeland hoppen.
Effe alle gekheid op een stokje. De destijds aanhoudende zandstormen uit het Noordwesten hebben hier enorme hoeveelheden zand gedropt. In het Zuiden van Limburg viel het nog lichtere zand, beter bekend als Löss. Door de neerslag ontstonden hoogveentjes en de beken sneden hier de kenmerkende ravijnachtige beekdalen uit in het dekzand. Op andere plekken stoven partijen zand op en ontstonden zo de zandruggen.
Maar waar komt dan al dat zand zelf vandaan? We weten dat “ons” zand dus eigenlijk van de bodem afkomt waar nu de Noordzee en het IJsselmeer ligt. Tegenwoordig kom je “ons” zand ook tegen op het strand van Nederland, maar ook op andere plekken. Zoals bijvoorbeeld in de Sahara, Kalahari, de Grote Zandwoestijn (Australië), Kaspische laagvlakte (Rusland-Kazachstan), de Amargosa-woestijn (Californië-Nevada) of de Chihauhauwoestijn (Mexico) om er een paar te noemen (Nu weet je ook waar die kleine hond naar vernoemd is).
Het zand is miljoenen jaren geleden ontstaan en wordt nog steeds gemaakt! Zand ontstaat doordat rotsen te lijden hebben onder de inwerking van wind, stromend water en ijs. Stukjes gesteente breken af, vallen in stukjes en worden meegevoerd, meegesleurd door het water. De stukjes schuren over elkaar, wrijven over het oppervlak en gaandeweg zijn de deeltjes zo klein geworden dat ze ook meegevoerd worden door langzaamstromende beekjes en rivieren. Hoe dichter bij de zee, hoe ronder ze zijn, maar ook hoe fijner. In Nederland wonen we eigenlijk op een grote prehistorische rivierendelta van Rijn, Maas en Schelde. Zand heeft ook uiteenlopende kleuren. Naar gelang de oorsprong. Wit doorzichtig zand komt uit de bergen en is kristal, terwijl zwarte stukjes een vulkanische oorsprong hebben. In Nederland is het strand niet wit, maar gelig.
Het zeewater spoelt bij elke golfslag weer nieuw zand aan uit de bergen. De gele kleur wordt veroorzaakt door een heel klein laagje ijzeroxide dat om een korreltje heen zit en dit veroorzaakt die geweldige kleurschakering van geel naar bruin tot rood. Kijk maar eens met een vergrootglas naar wat zand. Je kan ook echt rood zand tegen komen, dit zijn kristallen met de vorm van een granaat, net als een voetbal. Je hebt zelfs groene stranden, dat is verweerd kleimateriaal of glauconiet genaamd.
Zand, of beter gezegd de korrelgrootte, is bepalend voor ons mensen. Denk maar aan de gewassen. Doordat er verschil is in vorm en grootte ontstaat er ook een verschil in samenstelling en eigenschappen. Zo heb je om het gemakkelijk te houden: löss, klei, leem en zand. Daartussen zitten nog mengsels en onderverdelingen.
Maar ook voor ander gebruik zijn er soorten zand, zoals het bekende zilverzand, voegzand of metselzand. Daarnaast zijn er minder bekende soorten als valzand, speciaal zand voor in speeltuinen. Wanneer onze jongsten uit een klimtoestel kukelen, wordt door dit zand de val gebroken. M3C-zand wordt in paardenbakken gebruikt. Dit heeft de eigenschap om snel water af te voeren of wordt gebruikt op voetbalvelden om zo de velden te verschralen. Hierdoor krijgt onkruid minder kans om te gedijen.
Wat dacht je van Drainzand? Dit zand is door de structuur heel goed te gebruiken in drainages. Het is heel waterdoorlatend en niet te verdichten. Nog eentje als laatste: brekerzand. Misschien beter bekend onder de naam inveegzand. Met dit grove zand verkrijg je een stabiele bestrating.
Dat zand voor ons nogal wat betekent, kun je herleiden uit de spreekwoorden: Je kop in het zand steken, de hakken in het zand zetten, iemand zand in de ogen strooien, in het zand bijten, op zand bouwen, aan elkaar hangen als droog zand……. Het rare hiervan is dat ze allemaal een negatieve lading hebben.
Wist je dat zand zelfs kan zingen? Ja echt! Het heet zingend zand of akoestisch zand. Het bestaat dan uit volledig ronde of heel sterk afgeronde zandkorreltjes die dan gestapeld zijn als, zeg maar, een grote kist met knikkers erin. Door de wind die dan door de gaten heen kan bewegen, ontstaat een zingende monotone noot.
Zo, zand erover en tot een volgende keer! Ron
Ron Van Pol, voorzitter van Groen Hart Leudal, heeft sinds juni 2020 zijn eigen column bij DeltaLimburg.nl.
210223/HvL
