Heythuysen - 19 mei 2025 - Bezoekerscentrum Leudal houdt haar Open Dag op zondag 1 juni van 12.00 tot 16.00u. Alle partners die gehuisvest zijn binnen het Bezoekerscentrum Leudal, nodigen jou graag uit. Doel van deze prachtige dag zal zeker zijn het werven van nieuwe vrijwilligers. Daarom aan jullie lezers: schroom niet om te komen kijken en ervaar welke voldoening het doen van vrijwilligerswerk jou kan brengen. Maar deze column gaat natuurlijk niet alleen over de Open Dag!
Dit zijn de betreffende partners die zich op 1 juni zullen presenteren:
Stichting Groen Hart Leudal / Stichting Herdenkingsmonument Militairen / Vereniging Velt-Leudal / Vereniging Imkers Roer- en Leudal / Stichting St. Elisabethsmolen / Stichting Studiegroep Leudal.
Nu genoeg over de Open dag.
Tijdens het gidsen wordt mij regelmatig de vraag gesteld: “Wat voor een gebouw is dit eigenlijk waar het Bezoekerscentrum Leudal is gevestigd?”
Al het vrijwilligerswezen hebben wij in principe te danken aan Stichting Studiegroep Leudal en ik denk dat ik hiermee niemand te kort doe.
Het begon allemaal in 1981 met de opening van het toenmalige Leudalmuseum in de voormalige lagere school in Nunhem, een leegstaand gebouw. In die jaren wist men leegstaande gebouwen nog te hergebruiken. Deze ruimte werd al héél snel veel te klein en er werd uitgeweken naar de zolderverdieping van Trefcentrum Aldenghoor te Haelen. Je voelt de bui al hangen.... slechte bereikbaarheid en te klein oppervlakte was ook hier de bottleneck.
Met veel hand- en spandiensten werd in de voormalige prachtige hoeve met daarin café en de ruïne van de watermolen een passende locatie gevonden. Alles gelegen midden in ons prachtige natuurgebied Het Leudal. In 1994 is het cafégedeelte verbouwd tot restaurant dat nu nog altijd de naam St. Elisabethshof draagt. Twee jaar later werd het schuurgedeelte in samenwerking met Gemeente Haelen en Stichting Studiegroep Leudal verbouwd. De geboorte van Het Leudalmuseum en Natuur Milieu Educatief Centrum was een feit.
Op 11 oktober 1996 is het gebouw door onze toenmalige gouverneur van Limburg, baron Van Voorst tot Voorst, officieel geopend. Het restaurant als ook het bezoekerscentrum droeg de naam St. Elisabethshof. Misschien had men destijds voor het Leudalmuseum beter een andere naam kunnen kiezen, om zo de bekende “verwardheid” te voorkomen. Wellicht was er dan nu meer duidelijkheid geweest over de twee gevestigde partijen binnen het “hof”. De ene is een met alle respect een prachtig restaurant waar je kunt genieten van een gevarieerde lunchkaart, uitgebreide brunch, een verrassende A la Carte of kunt “Kloeke” een heerlijke koude “Sjlaag van de Meule”. Keuze genoeg! De andere zijde een non-profit organisatie met hoog in het vaandel een passie gericht op de geschiedenis over Leudal en educatie over de omliggende natuur in al haar facetten. Beide zijden van het gebouw hebben zo doende een andere eigenaar.
De geschiedenis van het gebouw is nog veel verder terug te voeren.
Onze welbekende Dirk van Horne kwam na zijn Pelgrimstocht naar Compostella in Spanje doodziek aan bij een stel Caulieten. En als dank voor de goede verzorging en het hierop volgende herstel mochten zij op deze plek een klooster stichten. Dirkie bedacht zich geen moment en kocht in 1212 voor een “habbekrats” een deel van het landgoed van Willem Vreeholt. Willem was zelf toegewijd aan een andere orde uit Luik en een vooraanstaand persoontje in de geschiedenis van Nunhem. Dit stuk land lag aan het toenmalige Keyzersbosch. Dirk had als grote wens, dat na zijn dood, dit klooster werd toegewijd aan de Heilige Elisabeth van Thüringen. In 1240 werd hieraan gehoor gegeven. De naam werd veranderd in “Elisabethsdal”.
In die tijd waren er tussen beide realiserende plaatselijke ordes nogal wat onenigheden over de heersende macht. Om de “orde” weer te herstellen werd aan de heer van Horne de watermolen gelegen “Op de Wiere” (vandaag de dag ligt hier de brug over de Zelsterbeek) geschonken en deze werd dan ook direct in erfpacht genomen door het klooster. In 1278 werd uiteindelijk deze molen verplaatst naar de huidige plek aan de Leubeek tegenover het klooster. Nu snap je ook het prachtig in 2024 gerenoveerde en in ere herstelde beeld boven de hoofdingang van het Bezoekerscentrum.
De molen werd door de kloosterlingen verpacht aan de molenaars die het eigenlijke werk uitvoerden, je begrijpt dat de kloosterlingen met al hun toewijding aan bidden, niet kunnen toekomen aan het malen. Dit is precisiewerk!
De molen werd een “banmolen”. Dit is eigenlijk niets anders dan een “dwangmolen”. De omliggende boeren werden dus gedwongen om daar hun “oogst” te laten malen. De boeren hadden zelf een voorkeur om hun oogst te laten malen bij de lager op gelegen Leumolen. Daar was vertier en zeker geen “hebzucht”. Ook in die tijd hadden de hardwerkende boeren niets te lachen. Ik denk wanneer de BBB er toen was geweest zij een goede kans hadden gemaakt. Maar dit terzijde. Zoals gezegd die arme landbewerkers uit Roggel waren verplicht hier hun graan te laten malen op straffe van een boete, je kan wel raden wie hier rijk van werd.... juist, het klooster.
Die Roggelnaren waren natuurlijk niet van gisteren en kwamen massaal in opstand tegen deze verplichtingen. In 1700 liep het dan ook finaal uit de hand. Wat waren de boeren blij toen onder leiding van onze kleine man Napoleon in 1794 korte metten gemaakt werd met alle kloosters hier in de buurt. De kloosters werden onteigend en de wantoestand opgeheven. Het was weer “Vivre la Liberté”.
In 1840 werd de houten molen vervangen door een stenen inpandige molen. Zij was groter dan de Leumolen en diende als koren-, zaag- en oliemolen. In 1844 werd, voor die tijd, de splinternieuwe molen, in de “hens” gezet en uiteindelijk weer herbouwd.
In de 19e en 20ste eeuw verwisselde de molen van eigendom aan verschillende notabele families. Helaas verongelukte de laatste molenaar in 1942 bij het ijsvrij maken van het schoepenrad.
Op 15 november 1944 vonden de Duitsers het nodig om de brug naast de molen op te blazen. Volgens de verhalen was door het haastig terugtrekken een berekeningsfout gemaakt over hoeveel springstof nodig was. Waarschijnlijk dacht men; gebruik maar alle springstof die hier nog ligt, dan hoeven we dit niet mee terug te slepen naar “die Heimat”. Wie zal het zeggen? In elk geval was de molen weer buiten gebruik. Dit gebeurde daags voor de bevrijding van Midden-Limburg door het Engelse Leger. De molen is nadien niet meer gebruikt. Een vraagje. Hebben jullie opgemerkt hoe vaak deze molen nu getroffen is door onheil?
De laatste renovatie is geweest in 2015. Er is toen een prachtig nieuw sluiswerk aangelegd en de ruïne is voorzien van een metalenschoepenrad dat gekoppeld is aan een generator die stroom opwekt. De molen is nu eigendom van de Stichting Sint Elisabethsmolen.
Ik hoop jouw antwoord te ontvangen op zondag 1 juni aanstaande.
Misschien tot dan?
Ron
Ron Van Pol, voorzitter van Groen Hart Leudal, heeft sinds juni 2020 zijn eigen column bij DeltaLimburg.nl.
Foto's: © Leon van Lier
